Γράφει ο Στέλιος Δρίτσας, Γεωπόνος, Μεταπτυχιακός φοιτητής Περιβαλλοντικής Πολιτικής και Κλιματικών Σπουδών στο Wageningen University & Research,
Από το δέντρο στο δάσος
Στο πρώτο άρθρο αυτή της σειράς άρθρων για τις επιπτώσεις της κλιματική αλλαγής στον ελληνικό αγροτοδιατροφικό τομέα το κεντρικό θέμα θα μπορούσαμε να πούμε πως ήταν μια παρουσίαση πιθανών επιπτώσεων σε συγκεκριμένες καλλιέργειες και η ιχνηλάτηση πιθανών σεναρίων για το μέλλον πάλι συγκεκριμένων καλλιεργειών. Σε αυτό το δεύτερο άρθρο θα προσπαθήσουμε να κάνουμε λίγο παραπάνω θεωρία(sic) και λίγο παραπάνω zoom out στο δάσος της κλιματικής κρίσης και όχι απλώς σε μεμονωμένες περιπτώσεις. Να δούμε επιπτώσεις δηλαδή, σε πιο γενικό επίπεδο και όχι μεμονωμένα παραδείγματα καλλιεργειών. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει να μιλήσουμε για πολύπλοκα συστήματα(complex systems) αλλά και τα χαρακτηριστικά των περιβαλλοντικών προβλημάτων με βασικό πλέον την κλιματική κρίση.
Πολύπλοκα συστήματα (complex systems
Τα πολύπλοκα συστήματα είναι μια έννοια που εμπεριέχεται σε πολλά διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Μάλιστα το Νόμπελ Φυσικής του 2021 απονεμήθηκε εν μέρει στον Giorgio Parisi ακριβως για την μελέτη πολύπλοκων συστημάτων. Τα πολύπλοκα συστήματα είναι μια σύνθετη δομή αποτελούμενη από πολλαπλά μέρη που εμφανίζουν ισχυρή αλληλεξάρτηση μεταξύ τους αλλά και μεγάλη αβεβαιότητα στην συνολική τους συμπεριφορά. Προφανώς αυτός ο ορισμός είναι παρα πολύ ελλιπής και αλλάζει ανάλογα το επιστημονικό πεδίο και τη χρήση του όρου. Αλλά, είναι αρκετά απλός και ικανός ώστε να συσχετιστεί με τις επιδιώξεις του παρόντος άρθρου. Για να δώσουμε ένα παράδειγμα θα χρησιμοποιήσουμε μια καλλιέργεια ελαιόδεντρων.
Τις περισσότερες φορές σκεφτόμαστε μια καλλιέργεια απλά σαν την απόδοση που μας δίνει στη διάρκεια ενός έτους και τις καλλιεργητικές φροντίδες που χρειάζονται σε αυτό το έτος. Αλλά η πραγματικότητα είναι ότι ακόμα και αυτή η σχετική απλή καλλιέργεια είναι ένα πολύπλοκο σύστημα που αποτελείται από παρα πολλές διαφορετικές δομές. Από το έδαφος και το ολοβίωμα των δέντρων. Από την αναγκαία ανθρώπινη εργασία για την παραγωγή των βρώσιμων ελιών η του ελαιόλαδου. Από τις εκροές των αγροχημικών που χρειάζονται στον υδροφόρο ορίζοντα έως τις εκπομπές σε αντιστοιχία CO2 που χρειάζονται για την παραγωγή ενός λίτρου λαδιού για παράδειγμα. Μπορεί ο αγρότης στην τελική, να νοιάζεται μόνο για την απόδοση που θα έχει στο τέλος της χρονιάς αλλά η πραγματικότητα είναι ότι όλο αυτό το χρόνο κάνει σε μικρό ή μεγάλο βαθμό διαχείριση της αβεβαιότητας που παράγεται από όλες αυτές τις διαφορετικές δομές.
Κακοήθη προβλήματα (wicked problems)
Αλλά γιατί τα συζητήσαμε όλα αυτά; Το κάναμε γιατί πρέπει να κατανοηθεί πως το περιβάλλον και το κλίμα είναι ίσως τα δύο πιο ακριβή παραδείγματα των πολύπλοκων συστημάτων. Το ίδιο μπορεί να ισχυριστεί κανείς για την κλιματική κρίση. Ποσο μάλλον όταν θέλουμε να συζητήσουμε για τις επιπτώσεις της σε κλάδους παραγωγής και στην κοινωνία, άλλα πολύπλοκα συστήματα αυτά. Μια συνεχή λούπα πολύπλοκων συστημάτων με αμέτρητες μοναδικές δομές που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους και ενισχύουν τη συνολική αβεβαιότητα. Μοιάζει με δυσεπίλυτο πρόβλημα ή καλύτερα με κακοήθες πρόβλημα (wicked problem). Τα κακοήθη προβλήματα (wicked problems) και συγχωρήστε με για την αυθαίρετη μετάφραση του όρου μιας και πρακτικά δεν υπάρχει ακόμα στην ελληνική βιβλιογραφία είναι το δεύτερο σημαντικό θεωρητικό κατασκεύασμα που θέλει να παρουσιάσει αυτό το άρθρο. Τα βασικά χαρακτηριστικά των κακοηθών προβλημάτων είναι ότι είναι πολύ δύσκολο να οριστούν επακριβώς, έχουν πολλές διαφορετικές αιτίες, οδηγούν σε πολλές διαφορετικές επιπτώσεις και δεν έχουν έτοιμες λύσεις. Με λίγα λόγια χαρακτηρίζονται από μεγάλη αβεβαιότητα, ρίσκο και είναι δύσκολο να επιλυθούν.
Η κλιματική κρίση λοιπόν, είναι ένα τέτοιο πρόβλημα και πολύ περισσότερο οι επιπτώσεις της αναφέρονται σε πολύπλοκα συστήματα. Σε καλλιέργειες, σε κοινωνίες, σε πληθυσμούς, σε γραμμές παραγωγής. Όλα αυτά τα καινούρια θεωρητικά κατασκευάσματα μπορεί να κουράζουν άλλα πρέπει να κατανοηθεί ότι είναι αναγκαίες συνθήκες για την κατανόηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και γενικά για την κατανόηση ενός κόσμου με ιδιαίτερα υψηλή αβεβαιότητα. Αλλά ας δώσουμε ένα πιθανό παράδειγμα.
Είναι εύκολο να χτίσουμε ένα μοντέλο και να προβλέψουμε με μια μικρή σχετικά πιθανότητα λάθους την πτώση των αποδόσεων του βαμβακιού στο θεσσαλικό κάμπο για παράδειγμα το 2050 λόγω της κλιματικής κρίσης. Αλλά η κανονική επίπτωση της κλιματικής κρίσης δεν σταματά εκεί, όπως οι λύσεις για την προσαρμογή σε αυτή δεν σταματούν εκεί. Τι σημαίνει στην πραγματικότητα μια μείωση της απόδοσης του βαμβακιού; Λιγότερα χρήματα για τον αγροτικό πληθυσμό της περιοχής. Ποσο είναι αυτός ο αγροτικός πληθυσμός και κατά ποσο μπορεί να διαχειριστεί αυτή την απώλεια εισοδήματος; Τι ενναλακτικές εισοδήματος έχει και κατά ποσο αυτές οι εναλλακτικές επηρεάζουν τον γενικό καταναλωτικό τζίρο στη Θεσσαλία και κατ’ επέκταση το συνολικό ΑΕΠ της χώρας; Πέρα από το οικονομικό τι ψυχολογικές και συμπεριφορές επιπτώσεις έχει η αυτή η πτώση του εισοδήματος άλλα και η αναπόφευκτη αλλαγή της καθημερινότητας των αγροτών; Για το θεσσαλικό κάμπο, τα βακτήρια του και τη πανίδα του εδάφους και του υπεδάφους τι μπορεί να σημαίνει μια τέτοια πτώση των αποδόσεων στο βαμβάκι; Μονο μερικές από τις πολύ δύσκολες ερωτήσεις άλλα και επιπτώσεις του ίδιου κακοήθους προβλήματος, της κλιματικής κρίσης.
Είναι γενικά εύκολο να συζητάμε και να εφαρμόζουμε λύσεις για ένα συγκεκριμένο πρόβλημα εφόσον μπορούμε να το αποκόψουμε από το σύνολο προβλημάτων στο οποίο εντάσσεται. Για παράδειγμα μπορούμε να μιλήσουμε για πιο ανθεκτικές ποικιλίες στην ξηρασία στο βάμβακι, το κόστος τους και την πιθανή επιδότηση τους που μακροπρόθεσμα θα απέφερε καρπούς και στο ελληνικό κράτος και θα το κάνουμε εν μέρει σε ένα από τα επόμενα άρθρα. Αλλά σκοπός όλης της παραπάνω θεωρητικής συζήτησης είναι ότι δεν φτάνει σε καμία περίπτωση η θεραπεία μερικών συμπτωμάτων σε τόσο περιπλοκά και κακοήθη προβλήματα, ποσο μάλλον στο μεγαλύτερο του αιώνα που διανύουμε και ίσως στο μεγαλύτερο που χε ποτέ να λύσει η ανθρωπότητα, την κλιματική κρίση. Χρειάζεται μια πιο ολιστική αντιμετώπιση των πραγμάτων και του κόσμου. Κατανοώ πως η λέξη ολιστική εχει στην Ελλάδα συνδυαστεί με αμφιβόλου αποτελέσματος εναλλακτικές θεραπείες και μια new age κουλτούρα άλλα η πραγματικότητα είναι πως δεν σημαίνει τίποτα άλλο από την καλλιέργεια μια κουλτούρας όπου η λύση είναι στο δάσος και όχι στο δέντρο.
Τι πραγματικά αντιμετωπίζουμε ;
Σε μια διαφορετική ανάλυση του PESETA IV project*, αναφέρεται πως με μια μέση αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 2 οC οι θάνατοι στην νότια Ευρώπη λόγω καύσωνα και ψύχους θα είναι 54.000 άνθρωποι τον χρόνο και στο σενάριο των 3 oC θα εκτοξευθεί στους 108. 000 ανθρώπους το χρόνο. Στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στη Βουλγαρία, την Κροατία, την Σλοβενία, την Κύπρο και τη Μάλτα που ορίζονται από το PESETA IV σαν νότια Ευρώπη οι θάνατοι από την COVID-19 μέχρι σήμερα 7/12/2021 είναι 306.125. δηλαδή μονο το ψύχος και οι καύσωνες στην εποχή της κλιματικής αλλαγής και με μια μέση θερμοκρασία 3 oC ( με τις παρούσες κρατικές στρατηγικές οδεύουμε στο 2,7 αύξηση το 2100) σε τρία μόλις χρόνια θα μπορούσε να ξεπεράσει το σύνολο των θανάτων της πανδημίας και το πρόβλημα σε αυτή την περίπτωση είναι ότι αυτά τα νούμερα θα συνεχίζονται για αρκετά παραπάνω χρόνια μιας και εφόσον φτάσουμε τους 3 oC δεν υπάρχει εμβόλιο να γυρίσουμε μαγικά πίσω σε ένα με δυο χρόνια. Δεν θέλω να υποβαθμίσω σε καμία περίπτωση τη σημαντικότητα της πανδημίας που μάλιστα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι σαν ζωονόσος είναι αποτέλεσμα της κλιματικής κρίσης και μάλιστα θα αναμένουμε ακόμα πιο συχνά πανδημίες ζωονόσων τα επόμενα χρόνια. Επίσης, δεν χρησιμοποίησα αυτό το παράδειγμα για να τρομάξω τους αναγνώστες άλλα το χρησιμοποίησα για να αναδείξω πως η απάντηση στην κρίση αυτή και η διαχείριση της μπορεί να είναι μονο συνολική μετάλλαξη των κοινωνιών μας. Ναι θα βοηθήσει μια πιο ανθεκτική ποικιλία βαμβακιού και θα μετριάσει τις επιπτώσεις στο παράδειγμα μας του θεσσαλικού κάμπου άλλα αν πεθαίνουν ας πούμε 10.000 άνθρωποι το χρόνο στην Ελλάδα άρα περίπου 2,5 χιλιάδες στις αγροτικές περιοχές σύμφωνα με την τελευταία πληθυσμιακή κατανομή της χώρας, πως μπορούν άραγε, αυτές οι περιοχές να διαχειριστούν το μέγεθος αυτού του πένθους στις κοινωνικές τους δραστηριότητες;
Ένα ακόμα μεγάλο ζήτημα σε αυτές τις αναμενόμενες συνθήκες είναι η εποχική μετανάστευση εργατών γης. Στην Ελλάδα ο αγροτοδιατροφικός τομέας εξαρτάται αρκετά από αυτή την μετανάστευση. Πως αυτοί οι άνθρωποι θα έρχονται να συλλέξουν κεράσια για παράδειγμα με 40 oC καθ’ όλη τη διάρκεια της συγκομιδής πάνω από το κεφάλι τους; Στην Καλιφόρνια, την Αριζόνα και το Τέξας έχουμε κάθε χρόνο την τελευταία πενταετία πάνω από 20 θανάτους στο χωράφι, όπου μεξικανοί εποχικοί μετανάστες εργάτες γης καταρρέουν από την υπερβολική ζέστη. Φαντάζομαι και στην Ελλάδα έχουμε τέτοια δεδομένα και οι συνθήκες θα γίνουν ακόμα χειρότερες. Τα γράφω αυτά γιατί πολλές φορές σε αναλύσεις επι αναλύσεων και σε μοντέλα επι μοντέλων ξεχνάμε ότι στην τελική μιλάμε για ανθρώπινες ψυχές και ολόκληρες τοπικές κοινωνίες.
Οπότε εφόσον θέλουμε πραγματικά να δούμε το δάσος πρέπει να πάρουμε μια ανάσα, να κάνουμε ένα zoom out και να προσπαθήσουμε να αντιμετωπίσουμε ολιστικά την κλιματική κρίση. Από το να αλλάξουμε σε μια πιο ανθεκτική στη ξηρασία ποικιλία βαμβακιού μέχρι την εισαγωγή λιγότερο ρυπογόνων τροφών στο πιάτο μας. Μέχρι τον ηλιακό θερμοσίφωνα και τη θερμομόνωση και σημαντικότερο τη συνεχή πίεση σε αυτούς που έχουν δύναμη για την ολοκληρωτική απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Αλλά, ας μην προτρέχουμε θα μιλήσουμε για τις διαφορετικές κατηγορίες λύσεων σε επόμενα άρθρα. Σε αυτό σημασία εχει ότι είναι αναγκαία μια ολιστική νοοτροπία εφόσον αντιμετωπίζουμε πολύπλοκα συστήματα και κακοήθη προβλήματα.
* Szewczyk, W., Feyen. L., Matei, A., Ciscar, J.C., Mulholland, E., Soria, A., Economic analysis of selected climate impacts, EUR 30199 EN, Publications Office of the European Union, Luxembourg, 2020, ISBN 978-92-76-18459-1, doi:10.2760/845605, JRC120452